Biblioteki kiedyś i dziś
Pierwsze biblioteki powstały w starożytnym Egipcie i Mezopotamii. Starożytni Sumerowi rozwinęli system pisma na glinianych tabliczkach, które łatwo ulegały zniszczeniu. Zaczęły zatem powstawać pierwsze miejsca, w których je przechowywano i chroniono. Wykopaliska archeologiczne określają czas ich powstania na rok 2700 p.n.e. Po zdobyciu Sumeru przez Babilończyków i przejęciu przez nich sposobu pisania na glinianych tabliczkach, powstała najsłynniejsza biblioteka tego okresu czyli Biblioteka w Niniwie, którą w swoich zasobach posiadała 20 tysięcy tabliczek, stanowiących pierwszy systematyczny zbiór literatury. Jej twórcą był asyryjski władca – Aszurbanipal, panujący w latach 669 – 629 p.n.e, Biblioteka w Niniwie stanowi spuściznę kulturową Babilonii i Asyrii, zapisaną w języku akadyjskim.
Najsłynniejszą i największą biblioteką świata starożytnego była Biblioteka Aleksandryjska, założona przez Prolemeusza I Sotera, w III wieku p.n.e. Działała przy Muzeum Aleksandryjskim i posiadała dwa zbiory w dwóch różnych lokalizacjach. Pierwszy zbiór mieścił się przy Bruchejonie, w dzielnicy królewskiej. Dostęp do niego mieli tylko wybrani, głównie uczeni. Częściowo został zniszczony podczas działań Juliusza Cezara w Egipcie, a całkowicie spłonął na rozkaz cesarza Aureliana w roku 273 n.e., podczas zniszczenia przez niego Bruchejonu. Drugi zbiór składał się z literatury powszechnej i pozycji edukacyjnych i znajdowała się przy świątyni Serapisa – Serapejonie. Dostęp do niego mieli mieszkańcy Aleksandrii. Wersje dotyczące jego likwidacji są różne. Dominuje przekaz, że częściowo został zniszczony podczas zamieszek chrześcijan z poganami w 391 roku, a reszta została utracona podczas podbojów arabskich w VII wieku. W swoim rozkwicie liczyła około 700 tysięcy dzieł.
Cywilizacje prekolumbijskie – Aztekowie, Majowie i Zapotekowie, również posiadali swoje biblioteki, nazywane „domami książek”. Największa biblioteka znajdowała się prawdopodobnie w Texcoco. Zbudowana była z kamienia. Niektórzy twierdzą, że zgromadzono w niej tysiące rękopisów. Azteccy kapłani przechowywali zbiory w specjalnych pomieszczeniach znajdujących się przy świątyniach. Kodeksy były trzymane w każdym sanktuarium, aby można było z nich skorzystać w dowolnej chwili. Również kapłani Majów zajmowali się opieką nad powierzonymi im zbiorami. Niektórzy z nich odpowiedzialni byli za dostarczanie ksiąg do podległych im wiosek. Na dworach władców znajdowały się archiwa, w których przechowywano dokumenty związane z funkcjonowaniem państwa. Najważniejsza osoba służąca na dworze Motezumy II, władcy Azteków, zapisywała wszystkie jego dochody w papierowej księdze, a w obrębie pałacu znajdował się specjalny budynek, który w całości przeznaczony był do przechowywania ważnych dokumentów. Niestety żaden z tych obiektów nie przetrwał konkwisty.
Po upadku Rzymu, głównymi ośrodkami wiedzy stały się klasztory. Przyjęły one również funkcję tworzenia bibliotek i gromadzenia w nich zbiorów. Mnisi nie tylko przechowywali dokumenty lecz również kopiowali je i pięknie zdobili. Do najbardziej znanych bibliotek klasztornych należała biblioteka Opactwa na Monte Cassino, we Włoszech, założona przez św. Benedykta w 529 roku.
Na ziemiach polskich pierwsze biblioteki powstawały również przy klasztorach. Biblioteka klasztoru Cystersów, założonego w Henrykowie w 1222 roku, posiada w swoich zbiorach jeden z najsłynniejszych zabytków polskiego piśmiennictwa czyli Księga założenia klasztoru świętej Marii Dziewicy w Henrykowie z roku 1268, nazywaną potocznie Księgą Henrykowską, z pierwszym zdaniem zapisanym w języku staropolskim: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”. W roku 2015 Księga Henrykowska została wpisana na listę „Pamięć Świata” UNESCO.
Okres średniowiecza to powstawanie bibliotek przy uniwersytetach. W Krakowie za panowania Kazimierza Wielkiego powstaje Akademia Krakowska, a w jej ramach biblioteka. Niestety po śmierci króla w roku 1370, podupada zarówno uczelnia jak i jej księgozbiór. Dopiero zabiegi Jadwigi Adegaweńskiej na dworze papieskim oraz zapisanie w testamencie swojego osobistego majątku na potrzeby akademii, sprawiło odnowienie uczelni w roku 1400. Uniwersytet Jagielloński dzielił się na cztery wydziały zwane kolegiami przy których już w początku XV wieku zaczęły powstawać biblioteki – wzrastające dzięki darom i zapisom czynionym przez profesorów danego kolegium. Największe znaczenie miała biblioteka Collegium Maius przy ulicy św. Anny, stając się trzonem Biblioteki Jagiellońskiej. W 1500 roku ilość rękopisów była większa od ilości posiadanych druków, cały księgozbiór liczył wówczas co najmniej 2.500 tomów. Do zbiorów Kolegium Większego weszły także książki medyków. W czasie reformy Akademii Krakowskiej (1777 – 1780) uchwałą Komisji Edukacji Narodowej stworzono podstawy do połączenia w jeden księgozbiór wszystkich bibliotek wchodzących w skład krakowskiej uczelni. Od roku 1429 biblioteka Kolegium Większego kierowana była przez dwóch kustoszy, wybieranych każdego roku z grona profesorów. Do ich obowiązków należał dobór książek, opieka nad biblioteką a głównie wypożyczanie i udostępnianie zbiorów. Kustosze biblioteki nie opracowywali zbiorów, gdyż biblioteka nie miała w owym czasie żadnych spisów i katalogów.
Przełomem w dziejach bibliotek był wynalazek ruchomej czcionki przez Jana Gutenberga i jej pierwsze zastosowanie w latach 1440-1450, łącznie z papierem, atramentem i maszyną drukarską. Upowszechnienie druku i spadek kosztów związanych z powstaniem książek przyczyniło się do rozwoju czytelnictwa i tym samym do rozkwitu bibliotek.
Pierwsza polska biblioteka publiczna powstała w roku 1747, w Warszawie, założona z inicjatywy dwóch braci Załuskich: Andrzeja Stanisława i Józefa Andrzeja. Kolekcje obejmowały księgozbiór, rzeźby i płótna, gabinety rycin (przeszło 40 tys. pozycji), zbiór numizmatyczny, historii naturalnej, zbiory kartograficzne i matematyczne oraz obserwatorium astronomiczne. Po śmierci założycieli, w 1774 roku bibliotekę przejęła Komisja Edukacji Narodowej. Od 1780 roku biblioteka Załuskich uzyskała rangę polskiej biblioteki narodowej, jednej z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku, jednej z pierwszych w Europie (pierwsza w Polsce), które starały się realizować zadania biblioteki narodowej, gromadząc, katalogując i udostępniając możliwie pełny zasób narodowego piśmiennictwa. Po upadku Insurekcji Kościuszkowskiej zbiory biblioteki zostały na rozkaz carycy Katarzyny II wywiezione do Petersburga, gdzie stały się w roku 1814 zrębem Cesarskiej Biblioteki Publicznej.
Współczesne biblioteki to „trzecie miejsce” dla swoich czytelników, zaraz po domu i pracy. Edukują, informują oraz integrują przedstawicieli różnych środowisk. Niektóre z nich zachwycają architekturą i wieloma udogodnieniami w korzystaniu ze swoich zbiorów. Inne udostępniają swoje zbiory tylko wirtualnie.
Do coraz powszechniejszych bibliotek cyfrowych należą:
Wikipedia – wielojęzyczna encyklopedia internetowa działająca w oparciu o zasadę otwartej treści. Funkcjonuje wykorzystując oprogramowania MediaWiki (wiki– „szybko”, „prędko”), umożliwiające edycję każdemu użytkownikowi odwiedzającemu stronę i aktualizację jej treści w czasie rzeczywistym. Słowo Wikipedia jest neologizmem, powstałym w wyniku połączenia wyrazów wiki i encyklopedia. Slogan Wikipedii brzmi: „Wolna encyklopedia, którą każdy może redagować”.
Europeana – biblioteka cyfrowa, wirtualne muzeum i archiwum mające za cel udostępnienie dziedzictwa kulturowego i naukowego Europy w Internecie, które współpracuje z ponad 3000 instytucjami kultury w Europie
Projekt Gutenberg – inicjatywa polegająca na umieszczeniu w Internecie elektronicznych wersji książek istniejących w wersji papierowej. Według danych z roku 2016 projekt udostępnił ponad 50 000 wolnych książek elektronicznych.
Digi_VatLib – biblioteka cyfrowa obejmująca zbiory Biblioteki Watykańskiej. Bezpłatnie możemy przeszukiwać jej cyfrowe zasoby czyli manuskrypty, inkunabuły, materiały archiwalne i inwentarze, a także materiały graficzne, monety i medale, oraz materiały drukowane (projekty specjalne).
Wolne Lektury – biblioteka cyfrowa obejmująca zbiory ponad 5 tysięcy pozycji, z których wiele jest lekturami szkolnym, zatwierdzonymi do użytku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Wszystkie pozycje można bezpłatnie pobierać, udostępniać i cytować.
Światowa Biblioteka Cyfrowa WDL – międzynarodowa biblioteka cyfrowa pod patronatem UNESCO i Biblioteki Kongresu.
Federacja Bibliotek Cyfrowych – serwis internetowy, którego podstawowym celem jest gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji on-line o zbiorach polskich instytucji nauki i kultury.
INaturalist – projekt z zakresu nauki obywatelskiej oraz serwis społecznościowy przyrodników, wolontariuszy oraz biologów oparty na idei nanoszenia na mapy i publikowania obserwacji gatunków roślin, zwierząt i grzybów.
Google Art&Culture – aplikacja mobilna, która powstała jako część projektu Google Cultural Institute. Program pozwala przeglądać zbiory kultury i sztuki z ponad 850 muzeów oraz archiwum z całego świata.
Publiczne Cyfrowe Archiwum Agnieszki Osieckiej – zawiera archiwum literackie Agnieszki Osieckiej oraz zbiór materiałów osobistych poetki. Tworzone jest przez Fundacje „Okularnicy”.
Repozytorium Uniwersytetu Śląskiego (RE-BUŚ) – repozytorium powstało w celu upowszechnienia dorobku naukowego pracowników, promowania badań naukowych na Uniwersytecie Śląskim oraz wspomagania procesów dydaktycznych. RE-BUŚ zawiera pełne teksty publikacji pracowników, współpracowników, doktorów i studentów UŚ.
What’s on the menu? – cyfrowa kolekcja Biblioteki Publicznej Nowego Jorku, gromadząca menu restauracji z XIX wieku. W tej chwili kolekcja liczy około 45 000 obiektów.
Dzięki bibliotekom cyfrowych coraz więcej czytelników może korzystać z osiągnięć nauki, sztuki, kultury i z pozostałego dorobku myśli ludzkiej, bez konieczności wychodzenia z domu.